آشفته‌ بازار ثبت اختراعات در ایران

در همه ادارات ثبت اختراع در سطح دنیا فرآیند تقریبا ثابت و تعریف‌شده‌ای برای ثبت اختراع وجود دارد. متقاضی ثبت اختراع ابتدا ادعای خود را در قالب یک اظهارنامه ثبت می‌کند و پس از آن ادله علمی و مستنداتی مبنی بر اختراعی بودن طرحش ارائه می‌کند.
با توجه به این که در ادارات ثبت اختراع دیگر کشورها مانند آمریکا و کشورهای اروپایی و همچنین کشورهای همسایه مانند ترکیه، ثبت اختراع به عنوان یک موضوع علمی و کاملا تخصصی مطرح است......،

در مراحل مختلف ارزیابی اختراع، افراد کارشناس و متخصص به عنوان داور، اختراع را مورد بررسی قرار داده و از بانک اطلاعاتی موجود به عنوان ملاکی برای اصلی ترین شاخص اختراعی بودن یک طرح که نو و جدید بودن آن است، مستندات لازم را جمع آوری می کند و با توجه به این اطلاعات، این طرح را از نظر علمی و جدید بودن که از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است، مورد بررسی قرار می دهد.
به گفته مهندس مهدی غلامی، سرپرست دفتر تجاری سازی بنیاد ملی نخبگان، اختراعاتی که این دو شاخص را داشته باشد قابلیت ثبت دارد و به عنوان اختراع ثبت می شود. در کشور ما متاسفانه با توجه به این که بستر پیوستن به معاهده های مختلف حفظ مالکیت فکری فراهم نشده و اداره ثبت اختراعات با توجه به داشته های خود به فرآیند کنونی روی آورده، در فرآیند ثبت اختراعات ضعف ها و نواقص زیادی وجود دارد. یکی از این ضعف ها دور بودن از معاهده هاست که ما را از دستاورد دیگر کشورها دور می کند.غلامی در ادامه می گوید: ممکن است از فضایی که در حوزه ثبت اختراعات کشور ایجاد شده سوءاستفاده شود و بسیاری از طرح ها که در دیگر کشورها ثبت شده و به عبارتی قابلیت ثبت شدن ندارد به عنوان طرح جدید ثبت شود. موضوع دیگری که این مشکل را مضاعف می کند، نبود امکان بررسی تخصصی طرح هاست. در اداره ثبت اختراعات پنج یا شش کارشناس حقوقی، طرح ها را مورد بررسی قرار می دهند که این بررسی ها اساس علمی ندارد و می تواند باعث ایجاد آسیب شود. البته در سال های اخیر این فرآیند تا حدی بهتر شده است. آنچه در این فرآیند بسیار مهم است حفظ مالکیت فکری و مسائل مربوط به آن است که برای دستیابی به این هدف باید تخصصی تر کار شود و به عبارتی این فرآیند باید منسجم تر باشد.
اکنون برخلاف سال های قبل، این اظهارنامه به صورت الکترونیکی ثبت می شود و برای بررسی شاخص نو بودن اختراع و تناقض نداشتن با مبانی علمی و علمی بودن طرح، فرد متقاضی ثبت اختراع باید به یک نهاد تخصصی مراجعه کرده تا طرح را ارزیابی کند. متاسفانه در فرآیند معرفی به یک مرجع تخصصی مشکلات بسیار زیادی وجود دارد و نهاد تخصصی پیدا نمی شود. اگر همچنین نهادی وجود داشته باشد، انتظار دارد قوه قضاییه بابت ارزیابی هزینه ای را پرداخت کند و با توجه به محدودیت هایی که وجود دارد، ارزیابی های تخصصی به صورت سطحی انجام می شود. بنابراین فرآیندی که باید اصلاح می شد حتی با این رویکرد هم اصلاح نشده است و مشکل همچنان باقی است و شاید بتوان گفت آسیب ها بیشتر از فرآیند قبلی است، چون ممکن است از دستاوردهای فکری افراد سوءاستفاده شود.
غلامی با اشاره به الکترونیکی شدن روند ثبت اختراعات در کشور می گوید: فراهم شدن بستر نرم افزاری ثبت اختراع، رویکرد خوب و مثبتی برای پیوستن به معاهده های بین المللی است، اما همچنان ضعف های زیادی وجود دارد و باید در این فرآیند کمی سیستماتیک تر عمل کنیم. به عبارتی باید همگام با دیگر کشورها حرکت کنیم و از تجربه کشورهای همجوار مانند ترکیه و کشورهای عربی استفاده کنیم. ما هم اکنون از این کشورها هم عقب تر ایستاده ایم.
بنیاد از چه اختراعاتی حمایت می کند
براساس آنچه از سوی شورای عالی انقلاب فرهنگی ابلاغ شده، یکی از شرایط احراز نخبگی، داشتن اختراعی است که در مراجع ذی صلاح تائید شود. بنیاد ملی نخبگان، سال ۸۷ باتوجه به وجود نداشتن یک مرجع ذیصلاح تائید کننده اختراع و خلأهای موجود در فرآیند ثبت اختراع و رویکرد سازمان های مختلف، یک سیستم ارزیابی اختراع راه اندازی کرده است. براساس شاخص هایی که تیم های داوری بنیاد به عنوان ملاک تشخیص مورد توجه قرار می دهند، مجموعه ای از اختیارات تحت حمایت بنیاد قرار می گیرد. به گفته غلامی، بنیاد نهاد علمی برای ارزیابی علمی نیست و ارزیابی علمی نمی کند و گواهی علمی هم نمی دهد، بلکه صرفا برای حمایت از یک سری از اختراعات، آنها را ارزیابی می کند. بنیاد ملی نخبگان شاخص هایی را برای ارزیابی اختراعات ملاک قرار می دهد. هر اختراعی که این شاخص ها را کسب کند، می تواند از حمایت های بنیاد برخوردار شود. بنیاد در ارزیابی علمی اختراعات به طور مستقیم نقشی ندارد، بلکه شاخص هایی را تعریف می کند و براساس این شاخص ها اختراعاتی برگزیده و انتخاب می شود تا تحت حمایت های محدودی قرار گیرد.
غلامی با اشاره به اهمیت نو بودن طرح ها می گوید: یکی از مهم ترین این شاخص ها تازگی آنهاست. این شاخص ها در نهادهای متولی ثبت، بررسی کارشناسی نمی شود، اما بنیاد بررسی کارشناسی می کند. کاربردی بودن طرح ها و داشتن ارزش افزوده برای ورود به بازار از دیگر شاخص های مهم است. بنیاد برای این کار شاخص هایی را تدوین و کاربرگ هایی تهیه کرده است که داوران تخصصی براساس این شاخص ها طرح ها را بررسی می کنند. اختراعاتی که حداقل امتیاز را کسب کنند به عنوان اختراع سطح ۳ تحت حمایت بنیاد قرار گرفته و بر این اساس سه تا پنج میلیون تومان اعتبار پژوهش و نوآوری بلاعوض به آنها تعلق می گیرد تا طرح ها توانمندتر شود. کسی که نمونه اولیه ندارد، می تواند با این کمک ماکت اولیه از طرح بسازد. اگر نمونه اولیه را ساخته باشد، نمونه نیمه صنعتی آن را می سازد. به این ترتیب، بسترها برای ورود به فرآیند تجاری سازی فراهم می شود. پرونده آن دسته از اختراعاتی که از تسهیلات سطح ۳ استفاده کرده و حائز شرایط باشد به دفتر تجاری سازی ارجاع پیدا می کند که بستر لازم برای ورود به فرآیند تجاری سازی را فراهم می کند. در این مرحله، خدماتی از قبیل ارزشگذاری فناوری، تدوین طرح کسب و کار و شناسنامه اختراع و معرفی این افراد به سرمایه گذاران مختلف از سوی بنیاد ارائه می شود. در صورت جلب نظر سرمایه گذار یا صاحب صنعت قراردادی بین مخترع و صاحب سرمایه منعقد می شود. در حقیقت، اینها خدماتی است که بدون هیچ هزینه ای در اختیار مخترع برگزیده و سرمایه گذار قرار می گیرد.
به گفته سرپرست دفتر تجاری سازی بنیاد ملی نخبگان با توجه به تدوین سند راهبردی کشور در امور نخبگان در آینده ای نزدیک در رویکرد تسهیلات حمایتی بنیاد که به مخترعان برگزیده اعطا می شود، تغییراتی ایجاد می شود تا به این ترتیب تسهیلات ارائه شده هدفمندتر باشد. در سطح ۲، مخترعانی که توانسته اند اختراعشان را به مرحله تجاری سازی برسانند، از ۲۰ میلیون تومان اعتبار پژوهشی بلاعوض برخوردار می شوند. در مرحله سوم که اختراع سطح یک محسوب می شود، مخترعانی که تلاش کرده اند اختراعشان وارد چرخه صادرات شود و زمینه صدور محصولاتشان را فراهم کرده اند از یک اعتبار پژوهش و نوآوری ۳۰ میلیون تومانی بهره مند می شوند که مبلغ زیادی نیست. بیشتر کمک ها در دفتر تجاری سازی غیرمادی است. در حقیقت دفتر تجاری سازی بنیاد، مخترعان را به بازار نزدیک کرده و زمینه ای را فراهم می کند تا ایده این افراد به ثروت تبدیل شود.
مزایا و تسهیلات هدفمند عضویت در بنیاد
در بسیاری از سایت هایی که به اصطلاح اختراع ثبت شده و ثبت نشده می فروشند از مزایا و تسهیلات هدفمند عضویت در بنیاد ملی نخبگان صحبت شده است. به گفته غلامی، بنیاد عضویت ندارد. بنیاد ملی نخبگان نهادی است که از افرادی که حائز شرایط هستند، حمایت می کند. شرایط استمرار این حمایت پویایی است. اگر پویایی ادامه نداشته باشد حمایت ها قطع می شود، مثلا رتبه اول کنکور در یک مقطع زمانی تحت حمایت بنیاد قرار می گیرد. اگر این فرد در مقاطع دیگر پویایی نداشته باشد، دیگر در چرخه حمایتی بنیاد قرار نمی گیرد. در حقیقت هدف از این حمایت ها حفظ پویایی افراد است.
غلامی در تشریح مزایا و تسهیلات هدفمند بنیاد برای حمایت از مخترعان می گوید: بنیاد به هیچ یک از افراد تحت حمایت معافیت سربازی نمی دهد و این سایت ها فقط قصد فریب مخاطبانشان را دارند. وام مسکن سقف ۸۰ میلیونی از سوی بنیاد ملی نخبگان هم تکذیب می شود. اگر مخترعی ازجمله افراد تحت حمایت سطح یک بوده و اختراعش را به یک محصول صادراتی تبدیل کرده باشد، می تواند متقاضی وام مسکن هم باشد؛ نه این که ما حتما به او وام می دهیم. در بعضی از سایت ها از وام کارآفرینی صد میلیون تومانی خبر داده شده که این نخستین بار است این خبر را می شنوم. این که بنیاد زمینه حضور مخترعان در مسابقات بین المللی را فراهم می کند هم تکذیب می شود. این مسابقات و جشنواره ها اصلا مورد تائید بنیاد نیست؛ چرا که نظارتی بر آنها وجود ندارد و بیشتر به عنوان یک تجارت از سوی نهادهای خصوصی مطرح است.
اگر حق مالکیت فکری و بحث سرزمینی بودن حقوق مالکیت فکری در کشوری پذیرفته نشود با مشکلات بسیاری مواجه می شود، اما اسما عضو معاهده های بین المللی هستیم، اما رسما عضو این معاهده ها نیستیم. به همین علت ممکن است اختراعی که در مسابقات بین المللی شرکت می کند خیلی راحت در آن کشور مورد سوءاستفاده قرار گیرد.
در مرحله ای که اختراع داوری می شود، از طریق فرآیند داوری که مورد تائید ما نیست اطلاعات مربوط به آن گرفته می شود. در حقیقت این دامی است که پهن شده تا اطلاعات مربوط به اختراع را به دست آورده و حق مالکیت فکری را از صاحب اختراع بگیرد.
آنها که اختراع می خرند
به گفته سرپرست دفتر تجاری سازی بنیاد علمی نخبگان، متاسفانه با توجه به ضعف هایی که در فرآیند ثبت اختراع وجود دارد ممکن است عده ای افراد سودجو اختراع بخرند و خودشان را به عنوان مخترع معرفی کنند. البته نباید از بنیاد انتظار داشت این مشکل را حل کند. قوه قضاییه متولی ثبت اختراعات است و استدلال این رویکرد این است که بحث های حقوقی و پیگیری های حقوقی باید از سوی قوه قضاییه انجام شود. بنابراین هیچ نهاد دیگری نمی تواند با توجه به بحث های حقوقی پیرامون ثبت اختراع متولی این کار باشد. غلامی بر این باور است تنها راهکار موجود برای مقابله با تخلف های احتمالی این است که داوری ها سختگیرانه انجام شود. بنابراین تردیدی نیست باید روند داوری در بنیاد اصلاح شود. گرچه در سال های اخیر اصلاحات زیادی در روند داوری انجام شده است.
در گذشته داوری اختراعات غیرحضوری و از طریق سایت inexam.ir انجام می شد که ممکن بود مورد سوءاستفاده قرار گیرد و هیچ کس هم این ضعف را انکار نمی کرد، اما اکنون فرآیند داوری در بنیاد کاملا حضوری است. تیم داوری متخصص در این حوزه با مخترع صحبت می کند و اطلاعاتی را از او می گیرد، اما به هر حال باید در روند داوری اصلاحات بیشتری انجام شود. ما هنوز در این زمینه به شرایط ایده آل نرسیده ایم و نواقصی وجود دارد که باید اصلاح شود. در حقیقت روند ثبت اختراعات در کشور از ابتدا اصولی نبوده است.
در اغلب کشورها بجز کشور ما و چند کشور دیگر که شاید نتوان در نقشه جغرافیایی این کشورها را به آسانی پیدا کرد، ثبت اختراعات در قوه مجریه انجام می شود. شاید بهترین مرکز برای صدور مجوز ثبت اختراع، وزارت دادگستری باشد، اما باید از وزارت علوم، وزارت بهداشت، وزارت صنعت و معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری کمک گرفته باشد، اما باید این کار با دید حقوقی و بررسی علمی انجام شود تا بعد قوه قضاییه معترض نشود.
انتظار می رود در ثبت اختراعات بتوان با همکاری قوه قضاییه و مجریه مشکلات و محدودیت ها را برطرف کرد. به هر حال سازمان مالکیت جهانی در کشور ما قوه قضاییه را متولی ثبت اختراعات می داند.
بهتر است به جای آزمون و خطا از تجربه کشورهای همجوار مانند ترکیه استفاده کنیم. اگر مطالعه ای در فرآیند ثبت اختراع در کشورهای اطراف داشته باشیم، می توانیم این فرآیند کنونی را به گونه ای اصلاح کنیم تا فرآیند ثبت اختراعات مثمرثمر باشد.
جام جم